Szaniawy Matysy

(...) Za panowania Piastów (X-XIV w.) obecny teren wsi Szaniawy Matysy znajdował się w granicach Królestwa Polskiego. W wyniku rozbicia dzielnicowego zgodnie z testamentem Bolesława Krzywoustego (1138) obszar ten od roku 1146 znalazł się w dziedzicznej dzielnicy sandomierskiej jednego z Henryków Śląskich zwanego Henrykiem Sandomierskim. Obszar tych ziem był najbardziej wysuniętym obszarem sandomierszczyzny na płn-wsch, wchodzący klinem miedzy teren Mazowsza i Podlasia, granicząc z Jadźwieżą. Znajdował się przy obronnym grodzie Łuków, na płn-wsch rubieży ziem polskich. W pierwszej połowie XIII w. teren ten znajdował się na pograniczu Litwy i Jadźwieży.Teren ten niejednokrotnie zaznawał najazdów Jadźwingów, Tatarów, Litwinów i Prusów. Z płn-wsch były najazdy plemion Litewsko-Ruskich, a z płd-wsch Kozaków i Tatarów. W 1241 r. tereny te były najechane przez Tatarów, a od 1244 do 1282 przez Jadźwingów. W latach 1291-1296 ziemie te zajęte były przez Wacława II króla czeskiego. Później za panowania króla Władysława Łokietka i dalej króla Kazimierza Wielkiego teren ten pozostawał nadal w granicach Królestwa Polskiego i w diecezji krakowskiej. Za panowania Jagiellonów (XIV-XVI w.) obszar ten w dalszym ciągu należał do Małopolski. (...) Po tych terenach podróżowali królowie polscy udający się z Krakowa do Wilna na Litwie. (...)

Wg podziału administracyjnego kraju z roku 1600 ziemie te znajdowały się w granicach woj. lubelskiego (jednego z 35 woj.) i należały do parafii Trzebieszów, która to parafia istniała już w roku 1430, a w roku 1552 wieś królewska Trzebieszów posiadała 44 osady i młyn. Na prawie 10 tys. mieszkańców było zaledwie kilkudziesięciu prawosławnych i protestantów oraz ok. 100 żydów. Teren ten niejednokrotnie zaznawał najazdów Litwinów, Jadźwingów i Prusów. Ziemie te zamieszkiwała drobna szlachta. (...) W latach 1654-1656 do tego miejsca sięgały najazdy rosyjskie. W roku 1657 na tym terenie doszło do kilku potyczek stoczonych z wojskami siedmiogrodzkimi dowodzonymi przez Jerzego Rakoczego oraz z wojskami szwedzkimi.

W roku 1724 rozpoczęto budowę w Trzebieszowie drewnianego kościoła parafialnego dzięki inicjatywie kasztelana lubelskiego Pana Adama Szaniawskiego oraz ze składek m. in. mieszkańców okolicznych miejscowości: Szaniaw, Krasus, Płud, Wierzejek, Kurowa i Karwowa. W roku 1729 ks. bp K.F. Szaniawski pomógł w dokończeniu budowy tego kościoła.

Po trzecim rozbiorze Polski (1795) Szaniawy Matysy znalazły się pod zaborem austriackim. Po utworzeniu w roku 1807 Księstwa Warszawskiego, wieś ta została do niego przyłączona w roku 1809 i pozostawała w granicach departamentu siedleckiego (jednego z 10 departamentów). W roku 1812 tereny te zaznały najazdów Kozaków. Po kongresie wiedeńskim w roku 1815 Szaniawy Matysy, zgodnie z nowym podziałem administracyjnym kraju znalazły się w granicach woj. podlaskiego z siedzibą w Siedlcach (jednego z 8 woj.) Królestwa Polskiego-Kongresowego. (...)

W czasie powstania listopadowego (1830-1831) przez ten obszar przemierzały oddziały wojsk rosyjskich w kierunku Warszawy, jak i wojsk polskich, by w końcu sierpnia 1831 r. stoczyć w tym rejonie kilka bitew wygranych przez Polaków. Po klęsce powstania listopadowego do roku 1846 ziemie te, podobnie jak ziemie całego Królestwa Polskiego znalazły się pod zaborem rosyjskim, konkretnie w guberni siedleckiej. Od stycznia 1845 tereny te należały do guberni lubelskiej, a od 1866 r. znowu do guberni siedleckiej.

W roku 1855 uległ spaleniu drewniany parafialny kościół w Trzebieszowie. W roku 1863, ze składek parafian ks. Radzikowski wzniósł nowy murowany kościół parafialny pod wezwaniem Świętych Rycerzy, który swą architekturą zachwyca po dzień dzisiejszy. W roku 1863 podczas powstania styczniowego na tym terenie, w okolicznych lasach (szczątkach dawnej liściasto-iglastej puszczy łukowsko-podlaskiej, gdzie niegdyś polowano na dużego zwierza - tury) stacjonowały oddziały powstańcze. Po upadku powstania styczniowego w roku 1863 ukrywający się powstańcy uczyli okoliczne dzieci pisania i czytania. Do dziś w muzeum w Suchej k/ Grębkowa (kilkanaście km na płn-zach od Siedlec) w skansenie znajduje się chałupa z roku ok. 1860 pochodząca z Szaniaw Matys, w której to chałupie pod koniec powstania styczniowego ukrywał się ks. Stanisław Brzóska. (...)

W latach 1866 -1880 zbudowano linię kolejową Warszawa - Brześć, która przebiega do dziś przez wieś Szaniawy Matysy. Przebiegająca przez teren wsi linia kolejowa przyczyniła się do znacznego ożywienia i rozkwitu tego regionu. (...)

W latach 1905-1907 w tym rejonie dochodziło do pojedynczych akcji bojowych. Od sierpnia 1912 do 1915 r. tereny te należały do guberni lubelskiej. 12 sierpnia 1915 r. ustąpili Rosjanie, a wkroczyli na te tereny Austriacy. W roku 1917 na tym terenie toczyły bitwy wojska polskie, rosyjskie, niemieckie i austrackie, czego dowodem jest powstały wówczas zbiorowy żołnierski grób w zachodniej części wsi Szaniawy Matysy. W listopadzie 1918 r. obszar ten został wyzwolony (...) Podczas wojny polsko-bolszewickiej w lecie 1920 r. wieś znalazła się w zasięgu działania wojsk bolszewickich. (...)

W roku 1939 teren ten był w zasięgu wojsk niemieckich i radzieckich. Zgodnie z układem o przyjaźni i granicach zawartym w Moskwie 28. 09.1939 r. obszar ten znalazł się w granicach Niemiec w obrębie lubelskiego dystryktu w Generalnym Gubernatorstwie. W latach 1942-1943 miejscowość objęta była hitlerowską pacyfikacją. Wieś znalazła się także w obszarze działania lubelskiego okręgu AK. Kilku mieszkańców Szaniaw Matys czynnie działało w szeregach partyzanckich oddziałów AK. Na tym terenie oddziały te dokonały zniszczenia torów kolejowych podczas akcji: "Wieniec" 08.10.1942 r., "Odwet Kolejowy" 17.01.1943 r. i "Julia" 06.04.1944 r. W roku 1944 wieś znalazła się pomiędzy przechodzącym 1 i 2 frontem białoruskim. Ziemie te zostały wyzwolone spod ucisku hitlerowskiego przez Armię Czerwoną z odrębnym i znacznym udziałem Armii Krajowej. Grób poległych żołnierzy oddziału partyzanckiego I Batalionu 35 PP-AK JATA znajduje się na cmentarzu parafialnym w Trzebieszowie. Jeszcze 3 października 1946 r. oddział AK WIN obwodu Łuków i Radzyń Podl. pod dow. "Kurzawy" opanował i rozbił na stacji kolejowej w Szaniawach radziecki pociąg wojskowy. (...)

Opracował Jarosław Zarzycki
mieszkaniec Szaniaw Matys w latach 1969-1998