Jan Rzewuski
Dzieje Parafii Trzebieszów i jej mieszkańców
w latach: 1430-1860

Warszawa 2006
ISBN  83-924065-0-8

---

(Poniżej są cytowane fragmenty tekstu tej monografii o dużej przydatności w naszych dalszych badaniach nad Rodzina Wajszczuków w Trzebieszowie i okolicach).

Początki Parafii

Czas powstania parafii w Trzebieszowie wyznaczają dwa dokumenty:  pierwszy to dokument biskupa krakowskiego Wojciecha Jastrzębca z dnia 10 lipca 1418 roku (biskup eryguje wówczas nowa parafie w Zbuczynie, Trzebieszów jeszcze należy do parafii w Łukowie), drugim jest dokument króla polskiego Władysława Jagiełły (wydany w Sandomierzu) z dnia 14 marca 1430 roku. (...)

W nim król uposaża istniejący już w Trzebieszowie kościół parafialny i jego plebana Ks. Jana, oraz ustanawia prawa i przywileje dla tego kościoła. Jest to dokument fundacyjny parafii. (str. 17,18) (...)

(...) Najstarsze metryki ochrzczonych znajdujące się przy kościele w Trzebieszowie pochodziły z 1596 roku. (str. 64) (...)

(...) Najstarsza Księga Małżeństw, w których zapisywano zaślubionych, pochodziła z 1648 roku. (str. 69) (...)

(...) Najstarsze metryki zmarłych w parafii pochodziły z 1738 roku. (str. 73) (...)

Bibliografia (wybór)

Księgi metrykalne (str. 8,9): (wymienione przez autora - ułożone poniżej w porządku chronologicznym)

• No 59, Księgi ochrzczonych i małżeństw w latach: 1597 – 1607 (brak: 1608-1646)
• No 60, Księgi ochrzczonych i małżeństw w latach: 1647 – 1668 (brak: 1669-1683)
• No 2, Księga ochrzczonych w latach: 1684 – 1699
• No 61, Księga ochrzczonych w latach: 1700 – 1707 (brak: 1708-1728)
• No 4, Księga ochrzczonych w latach: 1729 – 1744
• No 6, Księga ochrzczonych w latach: 1745 – 1770
• No 5, Księga ochrzczonych w latach: 1771 – 1781

• No 7, Księga ochrzczonych w latach: 1781 – 1794

• No 3, Księga ochrzczonych w latach: 1795 – 1797
• No 3a, Księga ochrzczonych w latach: 1789 – 1802

• No 8, Księga ochrzczonych w latach: 1802 – 1809

• No 10, Księga ochrzczonych w latach: 1809 – 1816

• No 11, Księga ochrzczonych w latach: 1816 – 1825

• No 77, Księga ochrzczonych w latach: 1826 – 1828
• No 14, Księga ochrzczonych w latach: 1829 – 1834
• No 17, Księga ochrzczonych w latach: 1834 – 1837
• No 15, Księga ochrzczonych w latach: 1837 – 1839
• No 18, Księga ochrzczonych w latach: 1840 – 1842 (brak: 1843-1845)
• No 20, Księga ochrzczonych w latach: 1846 – 1850 (brak: 1851-1854)
• No 22, Księga ochrzczonych w latach: 1855 - 1858
• No 23, Księga ochrzczonych w latach: 1859 – 1862
• No 59, Księgi ochrzczonych i małżeństw w latach: 1597 – 1607 (brak: 1608-1646)
• No 60, Księgi ochrzczonych i małżeństw w latach: 1647 – 1668 (brak: 1669-1825)
• No 32, Księga małżeństw w latach: 1826 – 1832 (brak: 1833-1840)  
• No 35, Księga małżeństw w latach: 1841 – 1848 
• No. 38a, Księga zmarłych w latach: 1738 – 1783 (brak: 1784-1825)
• No. 45, Księga zmarłych w latach: 1826 – 1830 (brak: 1831-1847)
• No. 52, Księga zmarłych w latach: 1848 – 1853

Szlachta w parafii Trzebieszów

(...) największe skupiska szlachty znajdowały się na północy i północnym wschodzie. Spośród trzydziestu pięciu wsi należących do parafii, aż dwadzieścia siedem to wsie szlacheckie. Szlachta zagrodowa stanowiła największy procent ludności w parafii. (...) Zdaniem Kołłątaja drobna szlachta była pochodzenia żołnierskiego. Przodkowie szlachty za zasługi rycerskie otrzymywali w puszczach niewielkie posiadłości (...). (str.101)

Przedstawicieli średniej szlachty w parafii Trzebieszów było zaledwie kilku, (...).

Bogatej szlachty na terenie powiatu łukowskiego nie było.

Skąd przybyli i kiedy się osiedlili przodkowie drobnej szlachty? Ta grupa społeczna przybyła na te tereny z Mazowsza, które było typową ziemią drobnoszlachecką. (...) Z Mazowsza kolonizacja szła na przylegającą ziemię podlaską, a stąd w kierunku Rusi Czerwonej. (...) Biorąc pod uwagę, ze teren Ziemi Łukowskiej był opóźniony gospodarczo w stosunku do innych ziem Rzeczypospolitej, należy sądzić, że początek osadnictwa na tych terenach przypada na wiek XIV, a jego rozwój po zawarciu Unii polsko-litewskiej w 1385 roku. (...) Według tego dokumentu (erekcyjnego biskupa Wojciecha Jastrzębca)

w 1418 roku istniały: Karwów, Wierzejki, Mościska, Krasusza, sa to najstarsze wsie (zaścianki) szlacheckie na tym terenie. (Na początku XVI wieku istniało już 18 takich wsi). (...)

Od miejscowości, w których szlachta zamieszkiwała pochodziły ich nazwiska. (...) miały końcówkę „ski”. (...) W zaścianku szlacheckim mieszkało kilka rodzin o jednym nazwisku, rodziny odróżniano używając przydomków (przezwisk).

(str. 102,103)

Nazwiska szlacheckie powstały później niż herby, (...) większość ich powstała w XVI wieku. (...)  Szlachta i włościanie nosili tez przezwiska nadawane im zwyczajowo przez sąsiadów.

(...) we wsi funkcjonowało tylko jedno nazwisko, niekiedy dwa, dla odróżnienia osób używano przydomków, które stawiano za nazwiskiem, (...). (str. 95-97).

Najbardziej popularne nazwiska szlacheckie w parafii Trzebieszów przedstawia Tabela #11. Nazwiska te mialy swoje herby rodowe.

 

Tabela #11 (str. 105-106)

Włościanie w parafii Trzebieszów

Wsie królewskie i geneza ich powstania

W parafii Trzebieszów włościanie czyli chłopi zamieszkiwali głownie we wsiach królewskich. Na terenie parafii było osiem wsi królewskich: Trzebieszów, Kąkolewnica, Obelniki (obecnie Trzebieszów III), Dębowierzchy, Brzozowica, Ruska Wola, Jurki i Lipniaki. Wsie królewskie były lokowane w dobrach królewskich. (...) Z dokumentu biskupa Wojciecha Jastrzębca z 1418 roku wynika, ze na tym terenie znajdowały się tylko dwie wsie królewskie: Trzebieszów i Kąkolewnica, w której zamieszkiwało po kilka rodzin chłopskich. Powstanie nowych wsi królewskich (jak powyżej) oraz wsi Żakowa Wola miało miejsce prawdopodobnie w XVI wieku. (...) Zarządca werbował osadników. (...) Nowi osadnicy korzystali ze zwolnienia z czynszów na rzecz pana nawet przez kilka lat. (...) (str. 122, 123).

Na teren Ziemi Łukowskiej w XVI wieku przybywali osadnicy nie tylko z Mazowsza czy Podlasia, lecz również z terenów Wielkiego Księstwa Litewskiego, z Białorusi i Ukrainy. Nie byla to ludnosc polska, lecz litewska, ruska lub ukrainska. W parafii Trzebieszów, jak podaje wizytacja z 1721 roku w trzech wsiach mieszkali koloniści wyznania grekokatolickiego. (...) we wsi Ruska Wola , w 1748 roku mieli nawet własna cerkiew. (...) (str.124, 125).

Wieś Kąkolewnica jest stara osada, mówi o niej dokument biskupa Wojciecha Jastrzębca z 1418 roku, podając liczbę zamieszkujących tam kmieci. (...) O istnieniu starostwa w Kąkolewnicy mówi lustracja województwa lubelskiego z 1660 roku (należał tu Trzebieszów z folwarkiem). (...) Starosta zarządzał tez dobrami królewskimi, był właścicielem folwarków.

Pierwotnie Kakolewnica nalezala do parafii w Łukowie, w 1430 roku została włączona do nowo utworzonej parafii w Trzebieszowie. (...) starosta (...) Szaniawski w 1767 roku wybudował drewnianą kaplicę (...). Od 1770 roku kapłan – wikariusz z  Trzebieszowa zamieszkał tam na stałe, (...) (str. 125).

Wieś Trzebieszów jest stara osada, po raz pierwszy wymienia ja (jako „Trzebiesz”) wspomniany wcześniej dokument biskupa Wojciecha Jastrzebca z 1418 roku. (...) W lustracji województwa lubelskiego z 1654 roku znajduje się adnotacja, ze Król Kazimierz Jagiellonczyk w 1457 roku wystawił dla Trzebieszowa akt lokacyjny na prawie magdeburskim (...).

We wsiach lokowanych na prawie niemieckim, każdy chłop otrzymywał w posiadanie jeden łan gruntu, tj. około 30 mórg ziemi, czyli 16,8 ha. Nie była to własność rzeczywista, lecz użytkowa, (...). (str. 126).

Pierwsi osadnicy zapewne zajmowali się karczowaniem lasu, a dopiero później uprawa roli. Byli to chłopi nieznanego pochodzenia. Musieli jednak otrzymać zezwolenie na osiedlenie się od króla lub jego urzędnika np. starosty Łukowskiego.

W 1418 roku w Trzebieszowie mieszkało sześciu osadników, (...). W 1552 roku było ich już czterdziestu czterech, (...). (str. 127).

Rejestr poborowy powiatu łukowskiego z 1531 roku podaje grunta użytkowe we wsi Trzebieszów. Wśród łanów kmiecych i łanów plebana, występuje też dziedziczny łan wójtowski. (...) (str. 128).

 

Struktura demograficzna wsi

Mieszkańców ówczesnej wsi polskiej w XIV i XV wieku dzielono według kryteriów ekonomicznych na: sołtysów, kmieci, zagrodników, komorników, czeladź dworska i rzemieślników wiejskich. (...) Biedniejsi kmiecie mieli gospodarstwa pollanowe lub ćwierćłanowe. Ich dochód był mniejszy, ledwie wystarczał na utrzymanie rodziny. Takich na wsi było najwięcej zwłaszcza w XVIII i XIX wieku. (...) (str. 129)

 

Zobowiązania ludności wiejskiej

 Chłopi na wsi nie byli wolni, lecz zobowiązani do świadczeń na rzecz pana – właściciela wsi. Powinności wynikały z tego, ze użytkowali ziemie, która nie była ich własnością.

a)     Powinności chłopów na rzecz dworu były następujące:

-         czynsz dla pana: pieniężny lub w naturze

-         daniny dla dworu: drób, jaja, sery itp.

-         pańszczyzna, czyli darmowa praca na folwarku (...).

b)     Powinności wobec Kościoła: (...) dziesięcina - stanowiła dziesiątą cześć plonów ze zbóż ozimych i jarych. (...) (str. 130, 131)

 

Wybrańcy z Trzebieszowa

Byli to chłopi z królewskich miast i wsi, którzy tworzyli piechotę łanową lub wybraniecką. (zobacz) (...) (istniała ona od 1578 roku do 1726 roku, kiedy została rozwiązana i zastąpiona regimentami łanowymi).

O wybrańcach z Trzebieszowa mówią trzy dokumenty:

      1/ Przywilej Krola Jana III Sobieskiego z 1686 r. wymienia: Eustachego Stawskiego, Jakuba Karczowskiego, Bartlomieja Konika i  Tomasza Rzemienika.

      2/ Przywilej Krola Michała Korybuta-Wisniowieckiego (wcześniejszy) – jest tam: Ostachy Stawski, Bartosz Konik, Jan Weszczak i Jakub Karczowski.

      3/ Lustracja łanów województwa lubelskiego z 1779 r. – podaje nazwiska wybrańców: Krzysztof Nowik, Józef Stawski, Lukasz Stawski, Maciej Kolonek i Jakub Kolonek.

Cenne informacje dotyczące wybrańców z Trzebieszowa znajdują się jeszcze w Księdze Hipotecznej (...) w Archiwum Państwowym w Siedlcach. Jest w niej adnotacja, ze dnia 6 czerwca 1826 r. w Kancelarii Ziemiańskiej  woj. Podlaskiego w Siedlcach stawili się osobiście: Stanisław Nowik, Bartłomiej Nieroda, Tomasz Kolonek, Stanisław Stawski i Pawel Staniak – wybrańcy z Trzebieszowa z prośbą, aby rząd respektował przywileje nadane ich przodkom przez króla. (...)

Ostatecznie sprawa przywilejów została rozstrzygnięta (pozytywnie) wyrokiem Sadu Apelacyjnego Królestwa Polskiego z dn. 5 marca 1829 r. (...) (str. 132-134)

Dobra Królewskie w Trzebieszowie

Od najdawniejszych czasów dobra ziemskie w Trzebieszowie były własnością królewską. Składały się one z folwarku i wsi Trzebieszów z obszarem 1366 mórg ziemi, lasu 703 mórg, sołectwa, młyna wodnego, wiatraka oraz z folwarku i wsi Obelniki. Dobra te należały do starostwa w Kąkolewnicy. Nie wszystkie królewszczyzny były użytkowane bezpośrednio przez królów. Lecz oddawano je w zastaw lub dzierżawę wybranym osobom tzn. urzędnikom królewskim, lub oficerom wojskowym. (...)

Nie wiadomo, kiedy założono tu folwark, (...). Wiemy tylko, ze dwór istniał pod koniec XVI wieku, gdyż w 1580 roku jego właścicielem był pan Bzowski. W połowie XVII wieku w okresie „potopu” został spalony przez Szwedów, odbudował go w 1660 r. nowy właściciel – Stanisław Stanclewski, cześnik warszawski. (...)

Na mocy postanowień cara rosyjskiego z dn. 12/24 stycznia 1826 roku dobra królewskie przeszły na rzecz Skarbu Publicznego Królestwa Polskiego. (str. 135)

Poszczególnych właścicieli dóbr królewskich w Trzebieszowie przedstawia poniższa tabela.

Tabela (str. 139, 140)

Poszczególnych właścicieli dóbr królewskich w Trzebieszowie przedstawia poniższa tabela

(...) po powstaniu styczniowym (...) rząd carski dla pozyskania sobie chłopów w 1864 r. przeprowadził uwłaszczenie. (str. 140)

 

 Zakończenie

 (...) W obecnej parafii Trzebieszów żyją potomkowie dawnej szlachty zagrodowej. Mieszkają oni w Gołowierzchach, Karwowie, Kurowie, Jakuszach, Popławach, Wierzejkach i Wylanach, mówi się, że są to wsie szlacheckie. (...)

Z dawnych wsi królewskich pozostały tylko: Dębowierzchy i Trzebieszów. (str. 143).

---

(15.I.2007)

(WJW) Autor nie wymienia nazwiska Wajszczuk w tej publikacji – można przypuszczać, że nie napotkał go (lub nie zwrócił na nie uwagi) podczas swojego przeglądu dokumentów archiwalnych dotyczących parafii Trzebieszów – (do dalszego sprawdzenia bezpośrednio z autorem) (zobacz poniżej*).

Rozważania i konkluzje (WJW) – na podstawie informacji zawartych w powyższej monografii:

 1/ ród Wajszczuków w Trzebieszowie prawdopodobnie wywodzi się od włościan - osadników sprowadzonych do dóbr królewskich – nie wiemy dokładnie kiedy? Najstarsze zbadane przez nas Księgi metrykalne odnotowują istnienie tam tego nazwiska od początku XVIII wieku;

2/ nadal nie wiemy, skąd przybyli oni do Trzebieszowa. Źródła historyczne wymieniają Mazowsze, Podlasie, Wielkie Księstwo Litewskie, Białoruś i Ukrainę, jako źródła osadnictwa;

3/ również nie znamy pochodzenia nazwiska. Końcówką nazwiska - „uk” sugeruje możliwość jego ukraińskiego pochodzenia. Przeciw ukraińskiemu pochodzeniu osób je noszących przemawia ich przynależność, w najwcześniejszych znanych zapisach, do parafii rzymskokatolickich, (jak również stara legenda rodzinna na temat zsyłki dwóch braci - o początkowo innym nazwisku (Piotrowski?) - na Syberię, ich ucieczki, „zapożyczenia” nowego nazwiska w drodze powrotnej, celem uniknięcia dalszych prześladowań, i ich „rozstania” po powrocie - jeden ponoć osiedlił się w Trzebieszowie, a drugi w Sitańcu k/Zamościa);

4/ nadal nie znamy dokładnych okoliczności powstania („separacji”?), w pierwszej połowie XVIII wieku, dwu linii rodu Wajszczuków – „Podlaskiej” (Ziemia Łukowska) i Zamojskiej (zobacz powyżej);

5/ członkostwo Wajszczuków z Trzebieszowa w Piechocie Wybranieckiej, relacjonowane przez niektórych członków rodziny z Trzebieszowa, jak na razie nie znalazło definitywnego potwierdzenia w oficjalnych dokumentach archiwalnych. Nazwisko „podobne” - Weszczak pojawia się na liście „wybrańców” z Trzebieszowa w przywilejach nadanych przez Króla Michała Korybuta-Wiśniowieckiego około polowy XVII wieku.

Na to nazwisko natrafiliśmy ponownie w Księgach metrykalnych parafii w Łukowie w połowie XIX wieku.

---

* Informacje uzyskane przez Dorotę (0144) Wajszczuk bezpośrednio od autora książki i przesłane w jej liście z dnia 1.II.2007:

1. Przeglądając materiały archiwalne i stare księgi metrykalne nie natrafiłem na nazwisko Wajszczuk. Być może ono gdzieś występuje, lecz nie zwróciłem na nie uwagi.
W księgach metrykalnych szukałem nazwiska duszpasterzy, (proboszczów i wikariuszy), nauczycieli szkoły parafialnej, nazwisk organistów i kościelnych oraz szpitalników, którzy mieszkali w przytułku parafialnym.

2. W obecnym archiwum parafialnym, które przetrwało po pożarze drugiego kościoła nie wszystkie księgi metrykalne zachowały się.
Brak jest Księgi Chrzczonych z lat (1608-1646) oraz z lat (1669-1683), a także od 1708 do 1728 roku.
Inne księgi małżeństw i zmarłych są zachowane lecz nie są one cytowane w pracy, bo tylko zostały pobieżnie przejrzane, nie wykorzystano danych, gdyż nie były one potrzebne w mojej książce.

3. Jeśli chodzi o pochodzenie rodziny Wajszczuków, oraz genezę ich nazwiska to nie umiem odpowiedzieć. Aby znaleźć odpowiedź na ten temat, myślę że należałoby przeprowadzić szczegółową kwerendę ksiąg metrykalnych pod kątem tej rodziny. Cofając się wstecz na ile to możliwe szukając przodków, można natrafić na pochodzenie swego rodu.

Łuków 01-02-2007r. Jan Rzewuski